تولد هوش مصنوعی در چه سالی و به کدام فرد نسبت داده شد؟
تولد هوش مصنوعی در چه سالی و به کدام فرد نسبت داده شد؟ این پرسش ساده، یکی از پرابهامترین پرسشهای تاریخ فناوری است؛ چون برخلاف اختراع لامپ یا باتری، «هوش مصنوعی» نه یک قطعهٔ مشخص و نه یک ثبت اختراع با تاریخ دقیق دارد. در واقع، اگر از من بپرسند «چه سالی هوش مصنوعی به دنیا آمد؟» باید بگویم: «آنقدر که مسیر زایمانش طولانی بود، سال تولدش هم چندتاست». به همین دلیل، در این متن میخواهم با لهجهٔ ایرانی و بدون پیچیدگیهای آکادمیک، ماجرای این تولد را از زمان تولد ایده تا وقتی که رسماً اسم «هوش مصنوعی» سر زبانها افتاد، برایت تعریف کنم.
قبل از هر چیز، باید بدانیم که انسانها همیشه عاشق ساختن موجودی بودند که مثل خودشان فکر کند؛ از «گلِم» افسانههای یهودی گرفته تا «هومونکولوس» جادوی قرون وسطی. اما این رؤیاها تا اوایل قرن بیستم همچنان در حد قصه باقی مانده بود. تا اینکه در سال ۱۹۳۶، «کونراد زوسه» در برلین، اولین رایانهٔ برنامهریزیپذیر را ساخت؛ یعنی همان «Z1». این دستگاه هنوز «هوش» نداشت اما سکوی پرتابی شد برای آنچه بعداً هوش مصنوعی نامیدند.
سالها بعد، در جنگ جهانی دوم، «آلن تورینگ» با شکستن رمز «انیکما» ثابت کرد که ماشینها میتوانند بیش از یک ماشین حساب ساده عمل کنند؛ دقیقاً همان موقع که تورینگ در ۱۹۴۳ روی مقالهٔ معروفش با عنوان «Can machines think؟» کار میکرد. کسی نمیدانست این پرسش چهقدر تاریخساز خواهد شد؛ اما همین جمله، تخم اولیهٔ بحث «هوش مصنوعی» را کاشت.
حالا بیاییم به سال ۱۹۵۰؛ سالی که تورینگ آزمونش را طراحی کرد. او گفت: «اگر یک انسان نتواند تشخیص دهد که پشت پرده یک ماشین است یا آدم، پس میتوان گفت آن ماشین «میاندیشد». همین تعریف، چراغ سبز بود برای دانشمندانی که میخواستند پا را از «حسابگر» بودن فراتر بگذارند.
اما هنوز «هوش مصنوعی» به عنوان یک واژهٔ علمی متولد نشده بود. این اتفاق در تابستان ۱۹۵۶ رخ داد؛ جایی که «جان مککارتی»، استاد جوان دارتموث، کنگرهای دو ماهه برگزار کرد و برای اولین بار از ترکیب «Artificial Intelligence» استفاده کرد. مککارتی در آن کنفرانس ۴۰ نفره، که بعداً به «کنفرانس دارتموث» معروف شد، گفت: «از حالا به بعد ما به این حوزه «هوش مصنوعی» میگوییم». بنابراین، میشود گفت متولد رسمی ۱۹۵۶ است و پدر نامگذارش «جان مککارتی».
البته اگر بپرسید «فقط مککارتی بود؟» باید بگویم نه؛ در همان کنفرانس، «ماروین مینسکی»، «ناتانیل روچستر» و «کلود شانون» هم بودند. پس بهتر است بگوییم تولد هوش مصنوعی یک تولد جمعی بود؛ مثل وقتی چند تا رفیق دور هم جمع میشوند و اسم بچه را میگذارند.
بعد از ۱۹۵۶، دورهٔ «طلایی هوش مصنوعی» شروع شد؛ برنامههایی مثل «Logic Theorist» که میتوانست قضیههای ریاضی اثبات کند، یا «General Problem Solver» که برای حل مسائل طراحی شده بود، همه در اواخر دههٔ ۵۰ و اوایل ۶۰ به وجود آمدند. اینجا بود که مردم شروع کردند باور کنند شاید ۲۰ سال دیگر رباتهای فکرکننده در خانههایمان قدم بزنند؛ البته خیال خام بود، اما این هیجان، موتور پیشران تحقیقات شد.
حالا برگردیم به ایرانِ خودمان؛ خیلی از ما فکر میکنیم «هوش مصنوعی» مال غرب است؛ در حالی که ایدهٔ «ماشین فکرکننده» در ادبیات فارسی هم ردپا دارد. اگر سری به حکایات «ملانصرالدین» بزنید، میبینید که او با خر خودش گاهی چنان حرف میزند که گویی خرش «الگوریتم» دارد! شاید اغراق نباشد اگر بگوییم ذهن ایرانی همیشه به دنبال ساخت موجودی بوده که دستِکم یک وجب از خرد آدم را داشته باشد.
بگذارید یک نکتهٔ دقیق تاریخی را هم اضافه کنم: برخی محققان معتقدند حتی قبل از ۱۹۵۶ هم کارهایی شبیه هوش مصنوعی انجام شده بود؛ مثلاً در ۱۹۴۳ «مککالاک» و «پیتس» شبکههای عصبی مصنوعی را معرفی کردند یا در ۱۹۵۱ «ماروین مینسکی» یک ماشین یادگیرندهٔ ساده ساخت. اما چون هنوز عنوان واحدی نداشت، تاریخنگاران عموماً ۱۹۵۶ را مبدأ میدانند.
در ادامهٔ مسیر، دههٔ ۱۹۷۰ با «زمستان هوش مصنوعی» همراه بود؛ یعنی دقیقاً وقتی که دولتها و شرکتها فهمیدند وعدههای اولیه محقق نشده و بودجهها قطع شد. این سرمای زمستانی، تا سال ۱۹۸۰ طول کشید؛ اما در همان دوران، بذرهای الگوریتمهای امروزی مثل «پردازش زبان طبیعی» و «بینایی ماشین» کاشته شد.
نکتهٔ جالب این است که اگر تولد هوش مصنوعی را ۱۹۵۶ بدانیم، سال ۲۰۱۲ را میشود سال «بلوغ نوجوانی»اش دانست؛ چون در این سال بود که شبکههای عصبی عمیق (Deep Learning) با شکستن رکورد تشخیص تصویر «ImageNet»، همه را شوکه کرد. از آن به بعد، ماشینها توانستند تشخیص گربه از سگ را بهتر از انسان انجام دهند و این یعنی پا به دوران «بزرگسالی» گذاشت.
حالا که بحث به امروز رسیده، شاید بپرسید «با این حساب، پدران امروزی هوش مصنوعی کیاند؟» در پاسخ باید گفت: «جف هینتون»، «یان لکون» و «یوشوا بنگیو» سهگانهای هستند که به «خدایان یادگیری عمیق» معروف شدهاند؛ اما اگر بخواهیم فقط یک اسم بیاوریم، «جف هینتون» در سال ۲۰۲۳ با ترک گوگل و هشدار دربارهٔ خطرات فناوری، بار دیگر نام خود را در تاریخ این حوزه ثبت کرد.
در پایان، اگر بخواهیم یک خط جمعبندی کنیم، میتوانیم بگوییم: «هوش مصنوعی» رسماً در تابستان ۱۹۵۶ در دانشگاه دارتموث به دنیا آمد و نامگذارش «جان مککارتی» بود؛ اما مادرها و پدرهای خواندهاش آنقدر زیادند که اگر بخواهی برایشان عیدی بگیری، باید یک کامیون شیرینی بچینی! از تورینگ تا مینسکی و از زوسه تا هینتون، هر کدام بخشی از ژنهای این نوزاد جادویی را ساختند. حالا اگر دلت خواست دربارهٔ جدیدترین دستاوردهای این حوزه بیشتر بدانی، سر بزن به سایت هوش مصنوعی و ببین امروزه چطور دارد زبان فارسی را هم یاد میگیرد؛ شاید سال بعد، روز تولدش را با یک شعر حافظ تبریک بگوید!
پس یادت باشد: تولد هوش مصنوعی یک تاریخ دقیق ندارد، اما اگر بخواهی کیک تولدش را ببری، لطفاً رویش بنویس «۱۹۵۶ ـ تاکنون»؛ چون این موجود هنوز دارد رشد میکند و هر سال برای خودش سال تولد جدیدی میسازد. درست مثل ما ایرانیها که میگوییم «هر روزت نوروز، هر لحظهٔ زندگیت جشن»؛ به این میگویند تولد بیپایان یک تکنولوژی نوظهور.